انسان موجودی مرکب از دو بعد ماده و معنی است و هر یک از دو بُعد وجودی او، نیازهای خاص خود را دارد که باید مورد ملاحظه قرار گرفته و برآورده گردد. دین مبین اسلام نیز نیازهای گوناگون انسان را مد نظر قرار داده و به عنوان مکتب اعتدال، افراط و تفریط در هیچ یک از حوزههای زندگی را اجازه نداده است.
خدای سبحان نیز در کنار اعطای عقل و شعور، و ارسال رُسُل همراه با کتاب و قانون، مواهب و نعمتهای فراوانیرا در دل طبیعت به ودیعه نهاده است تا انسان از نعمتهای الهی، برای رفع نیازهای مادی خود استفاده و بهرهبرداری نموده و در ساية تدبیر و تعقل، و هدایت و راهنمایی انبیای الهی، راه سعادت و کمال را تشخیص داده و سیر صعودی خویش را به سوی قرب حق، تا بینهایت ادامه دهد.
ولیاز آنجایی که انسان موجودی حریص در مواجهه با مظاهر دنیا است، کنترل خود را از دست داده و راه افراط و تفریط را در پیش میگیرد، تمام سعی و همتش را در جهت جمع آوری زرق و برق دنیا، صرف نموده، زهد، تقوا، ساده زیستی و قناعت را بهکلی فراموش مینماید و با تجملگرایی، در راه اسراف و افراط و گناه گام بر میدارد و در این راه هیچ چیزی چشم طمعش را پر نمیکند.
بنابراین، بیشتر انسانها زمانی که در میدان عمل و در معرض امتحان و آزمایش، قرار گرفته و با مظاهر فریبندة دنیا مواجه میشوند، گرفتار اسراف و تجملگرایی شده، خود و ارزشهای انسانیخویش را فراموش میکنند. به فرمودة حضرت علی (ع) : «دنیا گذرگاه است نه قرارگاه، و مردم در این گذرگاه، دو دسته هستند: دستهای خود را فروخته، بردة دنیا میشوند و ارزش خویش را از دست میدهند و برخی دیگر، خود را خریداری نموده و از قید و بند دنیا و مظاهر جذاب و فریبندة آن، آزاد میسازند.»1 لذا در آموزههای دینی، اسراف، تبذیر و تجملگرایی که از مظاهر دنیا زدگی و دنیا طلبی است، مورد نکوهش قرار گرفته و از آن نهی شده است.
خدای سبحان پیامبرش را مورد خطاب قرار داده، خطر رفاه زدگی را گوشزد مینماید: «فَلا تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَلا أَوْلادُهُمْ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ بِهَا؛2 و [فزونی] اموال واولاد آنها تو را در شگفتی فرو نبرد، خدا میخواهد آنان را به وسیلة آن، [در زندگی دنیا] عذاب کند.» کسانی که در جمع مال و پیدایش و پرورش اولاد، حدود الهی را رعایت نکنند، گرفتار فتنه میشوند. از این رو خدای سبحان به شیطان دستور میدهد تا با آنها در مال و اولادشان شریک باشد: «... وَ شَارِكْهُمْ فِي الْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ »؛3«... و در ثروت و فرزندانشان شرکتجوی وآنان را با وعدهها سرگرم کن! »
در آیة دیگری میخوانیم: «لا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجاً مِنْهُمْ وَلا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ؛4 هرگزچشم خود را بهنعمتهای [دنیا] که به گروههایی از آنها (کفار) دادیم میفکن و بهخاطر آنچه آنها دارند، غمگین مباش و بال [عطوفت] خود را برای مؤمنان فرود آر!»

دین اسلام، دین اعتدلال است و استفاده از زینت و زیباییهای طبیعت و اسباب و لوازم مناسب و... را نه تنها اجازه داده بلکه به آن توصیه و سفارش نموده، است؛ لذا قرآن میفرماید: «وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا وَأَحْسِنْ كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ وَلا تَبْغِ الْفَسَادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ؛5 و در آنچه خدا به تو داده، سرای آخرت را بطلب و بهرهات را از دنیا فراموش مکن و همانگونه که خدا به تو نیکی کرده، نیکی کن و هرگز در زمین در جستجوی فساد مباش که خدا مفسدان را دوست ندارد.»
در تاریخ زندگی امام حسن مجتبی (ع) میخوانیم که هنگام نماز، بهترین لباسها را میپوشید، وقتی از او در این باره سؤال شد، فرمود: «خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد و به همین جهت من لباس زیبا را برای راز و نیاز با پروردگارم میپوشم؛ چرا که خود او دستور داده است که: «خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ؛6 زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد برگیرید.»
امام صادق (ع) نیز هنگامیکه از سوی برخی انسانهای به ظاهر زاهد، مورد سؤال قرار میگیرد، در جواب میفرماید: «مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ ... ؛7 چه کسی حرام کرده است زینتهایی را که خداوند برای بندگانش آفریده است.»8
در سورة مائده نیز میخوانیم: « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ وَلا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ؛9 ای کسانیکه ایمان آوردهاید! چیزهای پاکیزه را که خداوند برای شما حلال کرده است، حرام نکنید و از حد تجاوز ننمایید؛ زیرا خداوند، متجاوزان را دوست ندارد.»
بنابراین استفاده از زینت و زیبایی اگر در حد اعتدال باشد هیچ اشکالی ندارد، ولی بسیاری از مردم در جریان زندگی، راه افراط را در پیش میگیرند، و به بهانههای گوناگون رو به تجملگرایی میآورند، به همین خاطر قرآن کریم بلافاصله مسلمانان را از زیاده روی و اسراف و تجاوز از حد، برحذر داشته و نهی میکند و میگوید: «يَابَنِيآدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ؛10 ای فرزندان آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود بردارید و بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید که خداوند اسراف کنندگان را دوست ندارد.»
در قرآنكريم كلمهاي كه از نظر ظاهري به تجملگرايي نزديك است، واژ‌ة‌ «ترف» است كه در چندين مورد آمده است، از جمله در سورة هود ميخوانيم: «وَ اتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُوا مَا أُتْرِفُوا فِيهِ وَكَانُوا مُجْرِمِينَ؛11 و آنانکه ستم میکردند، از تنعم و کامجویی پیروی کردند وگناهکار بودند.»
در آية ديگري درباره اصحاب شمال و گناهاکاران آمده است: «إِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذَلِكَ مُتْرَفِينَ؛12 آنها، پیش از این [در عالم دنیا] مست و مغرور بودند.»
بنابراین از نظر مکتب جاوید اسلام، دلباختگی نسبت به امور دنیا و زرق و برق آن - که در قالب تجملگرایی ظاهر میشود- محکوم است نه بهرهگیری معتدل و حساب شده از نعمتهای این جهان.

تجمل گرایی آثار ویرانگر و منفی فراوانی را به دنبال دارد که به چند نمونة آن، اشاره میشود:

رفاه، تجملگرایی و غرق شدن در دریای لذایذ و نعمتهای دنیوی، و دورشدن از معنویات، باعث طغیان و سرکشی انسان میشود؛ لذا در آیات قرآن میخوانیم: «وَ مَا أَرْسَلْنَا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ كَافِرُونَ؛13 و در هیچ شهر و دیاری، بیم دهنده و انذارگری، ارسال نکردیم مگر اینکه ثروتمندان عیاش آنها [که سر مست ناز ونعمت بودند] گفتند: ما به آنچه فرستاده شدهاید، کافریم.»
درآیة دیگری میخوانیم: «وَ إِذَا أَرَدْنَا أَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً أَمَرْنَا مُتْرَفِيهَا فَفَسَقُوا فِيهَا فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنَاهَا تَدْمِيراً؛14 و هنگامیکه بخواهیم شهر و دیاری را هلاک کنیم، نخست اوامر خود را برای مترفین [و ثروتمندان مست وشهوت پرست] آنجا، بیان میداریم، سپس هنگاهی که به مخالفت برخاستند و استحقاق مجازات یافتند، آنها را به شدت درهم میکوبیم.»
از آیات یاد شده و دیگر آیات قران، به خوبی استفاده میشود که انسان حریص و دنیا طلب، هنگامی که در میدان رقابت تجملگرایی قرار میگیرد، برای رسیدن به مقصود و بهرهگیری از لذتهای حیوانی، تمام حد و حصرها و موانع را کنار زده، هیچ ضابطه و معیاری را نمیشناسد. براساس فرمایش پیامبر(ص) : «حُبّ ٌ الشَّیء یُعمی و یُصِمّ؛15 علاقه به چیزی، انسان را کور و کر میکند[و قدرت درک واقعیت را از او میگیرد].»
گرایش افراطگونه به دنیا و ظواهر فریبندة آن، باعث میشود بزرگانی چون طلحه و زبیر، با آن سابقة تاریخی، در برابر امیرمؤمنان حضرت علی(ع) قرارگرفته، بیعت خود را نادیده گیرند و جنگ خونین جمل را سازماندهی کنند.

از جملة آثار زیان بار تجملگرایی، انحطاط اجتماعی است. مونتسكيو در بارة تجملگرایی و تأثیر منفی آن در جامعه میگوید: «در اين زمان است كه تقواي ملي با چه سرعتي رو به انحطاط مي‏رود. زماني كه مردم روم به تجمل روي آوردند، در سلطنت «تي بر» نمايندگان سنا پيشنهاد كردند كه قوانين سابق مربوط به تجمل، دو باره برقرار شود. شاه كه مردي با اطلاع بود با اين تقاضا مخالفت كرد و گفت: دولت با وضع فعلي نمي‏تواند دوام بیاورد.»16
ابن خلدون درباره تأثیر تجمل گرایی میگوید: « تجمل خواهی و اعیان منشی مایه بد بختی و انقراص جوامع است. جوامع هر اندازه بیشتر در تجملخواهی و اعیان منشی فرو رود، به همان اندازه به مرز سقوط، نزدیکتر میشود. روند سقوط نیز به این صورت است که اسرافگری و تجملطلبی به تدریج سبب فقر و تهی دستی جوامع و حکومتها میشود و هر قدر تجمل و اسراف، زیاد شود، به همان اندازه، تهیدستی نیز افزایش مییابد تا جایی که ثروت موجود، دیگر جوابگوی اسراف و تجمل نخواهد بود. بدین ترتیب قومیکه به این کار عادت کردهاند به تدریج ضعیف و زبون میگردند و تا مرز نابودی پیش میروند.»17
جرجي زيدان مسيحي، درباره انحطاط مسلمانان مي‏گوید: «پس از آنكه اعراب به كشورگشايي پرداختند، سيم و زر و غلام و كنيز به جزيرة العرب روان گرديد و اندك اندك، اعراب مسلمان به فساد و هرزگي گرایيدند.»18
امام راحل(ره) مي‏فرمايد: « طبع کاخ نشینی با تربیت صحیح، منافات دارد؛ با اختراع و تصنیف و تألیف و زحمت، منافات دارد. اگر سراسر دنیا هم بخواهید گردش کنید و پیدا کنید، اگر موفق بشوید، یکی دو تا و چند تاست. تمام مصنفین از این کوخ نشینان بودند تقریباً و تمام مخترعین از همین کوخ نشینان بودند تقریباً... ما باید بکوشیم که اخلاق کاخ نشینی را از این ملت بزداییم. اگر بخواهیم ملت جاوید بماند و اسلام را آن طوریکه خدای تبارک و تعالی میخواهد، در جامعة ما تحقق پیدا کند، مردم را از خوی کاخ نشینی به پایین بکشید.»19
در قرآن کریم میخوانیم: «وَ إِذَا مَسَّ الْأِنْسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِيباً إِلَيْهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِيَ مَا كَانَ يَدْعُو إِلَيْهِ مِنْ قَبْلُ وَ جَعَلَ لِلَّهِ أَنْدَاداً لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَلِيلاً إِنَّكَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ؛20 هنگامیکه انسان را زیانی رسد، پروردگار خود را میخواند و به سوی او باز میگردد اما هنگامیکه نعمتی از خود به او عطا کند آنچه را که به خاطر آن قبلاً خدا را میخواند از یاد میبرد و برای خدا همتا قرار میدهد تا مردم را از راه او منحرف سازد. بگو: چند روزی از کفرت بهرهگیر که از دوزخیان خواهی بود.»
در آیة دیگری میفرماید: «الَّذِينَ يَسْتَحِبُّونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا عَلَى الْآخِرَةِ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ يَبْغُونَهَا عِوَجاً أُولَئِكَ فِي ضَلالٍ بَعِيدٍ؛21 همانها که زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح میدهند و[مردم را] از راه خدا باز میدارند و می خواهند راه حق را منحرف سازند، آنها در گمراهی دوری هستند.»

در دنیای امروز، اقتصاد و سرمایه، جایگاه خاص و ویژهای را در عرصههای مختلف زندگی، و معادلات بین المللی به خود اختصاص داده است؛ به گونهای که اگر کشوری از لحاظ اقتصادی، استقلال داشته باشد، میتواند در عرصههای جهانی و بین المللی، با قوت و قدرت، وارد شود اگر هم طرح و برنامهای داشته باشد، از سوی دیگران با احترام خاص مورد استقبال قرار میگیرد؛ ولی اگر از لحاظ اقتصادی ضعیف و وابسطه باشد، طرحها و برنامههایش نیز خریدار نخواهد داشت.
امام علی(ع) خطاب به فرزندش میفرماید: « انسانی را که طالب معیشت خود است ملامت مکن؛ زیرا در فقر و تنگدستی، خطاهای او زیاد میشود. ای فرزندم! فقیر، حقیر است، سخن او شنیده نمیشود و مقام او شناخته نمیگردد. فقیر اگر راستگو باشد، دروغگویش خوانند و اگر زاهد باشد و پرهیزگار، او را نادان گویند....»22
از جملة پیامدهای تلخ و ناگوار تجملگرایی، ضعف و وابستگی اقتصادی است. کشوری که مردم آن به تجمل گرایی روی آورده و بازار مصرفشان را به ویژه لوازم گران قیمت خارجی، اشغال کرده، در واقع وابستگی اقتصادیشان را عملاً با دست خود امضا کردهاند و باید بخش کلان سرمایهٴ ملیشان، صرف واردات کالاها و لوازم مدل جدید کشورهای خارج شود و کارخانههای داخلی به خاطر نبود بازار مصرف، چارهای جز تعطیلی نخواهد داشت.
قرآن کریم میفرماید: «وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِيَاماً وَ ارْزُقُوهُمْ فِيهَا وَاكْسُوهُمْ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً؛23 اموال خود را که خدا آن را مایة پایداری و بر پا بودن شما قرار داده است، به دست سفیهان نسپارید!» افرادی که در بازار رقابت منفی تجملگرایی گرفتار شده و سرمایههای ملی را صرف واردات لوازم و تجهیزات مدل جدید خارجی مینمایند، در واقع، افراد جاهل و نادانی هستند که با دست خود سلطة بیگانگان را فراهم میسازند. به فرمودة امام رضا(ع) : « خداوند قیل و قال(گفتار بیهوده)و تباه سازی اموال و درخواست فراوان را دوست ندارد.»24 ضعف در اقتصاد، سستی در دین، و نابودی فرهنگ و هویت ملی اسلامی را به دنبال خواهد داشت : « فلولا الخبز ما صلینا و لا صمنا؛25 اگر نان نباشد، نه میتوانیم نماز بخوانیم و نه میتوانیم روزه بگیریم.»

ورود در بازار رقابت تجملگرایی، گناهانی چون: غرور، حسد، کینه توزی، شهوت پرستی و بیعفتی را به دنبال خواهد داشت. یک دسته به خاطر سرمایه و امکانات فراوان به شهوترانی پرداخته و به قول خودشان از هر چمنی گلی را بر میدارند و عدهای کثیر از انسانهای فقیر و بیبضاعت، به خاطر اینکه در بازار تجملگرایی و رقابت از قافلة رفاه طلب، عقب نمانند، شرف و حیثیت خویش را حراج نموده و به خود فروشی روی میآورند.
قرآن کریم میفرماید: « اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَ زِينَةٌ وَ تَفَاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَ تَكَاثُرٌ فِي الْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلادِ ... وَ مَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ؛26 بدانید که زندگی دنیا بازی و سرگرمی و تجملپرستی و فخرفروشی در میان شما و افزون طلبی در اموال و فرزندان است ... و دنیا جز متاع فریب نیست.»
کم نیستند انسانهایی که در این بازار غرور و نیرنگ در دام وسوسههای شیطانی افتاده، ارزش و هویت انسانی خویش را از دست میدهند؛ لذا حکیمان گفتهاند: « فساد با تجمل مقرون است و اغلب، دنبال آن میآید و تجمل هم دنبال فساد میآید. اگر حرکات قلب را آزاد بگذارید، یعنی جلو هوا و هوس را رها کنید، چگونه میتوانید از ضعف روحی جلوگیری کنید؟»27
5) پشتکردن به ارزشها
از جملة آثار شوم تجملگرایی، پشت کردن به ارزشها و امور معنوی و اخلاقی است. افراد و اشخاصی که شیفته و مجذوب ثروت و سرمایه میشوند، تمام توان و همت خود را صرف جمع آوری زرق و برق دنیا میکنند، در قاموس آنها، مفاهیم ارزشی مثل: زهد، تقوا، ساده زیستی، انفاق، ایثار و ... هیچ جایگاهی نخواهد داشت.
قرآن می فرماید: «الَّذِينَ يَسْتَحِبُّونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا عَلَى الْآخِرَةِ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ يَبْغُونَهَا عِوَجاً أُولَئِكَ فِي ضَلالٍ بَعِيدٍ ؛28 کسانیکه زندگی دنیا را به آخرت، ترجیح میدهند و مردم را نیز از راه خدا منحرف میکنند و در پی آن هستند که برای سنت و دین خدا کجی ایجاد کنند، ضلالت برای آنان حتمی است.»
در جای دیگر میخوانیم: «وَ قَالَ مُوسَى رَبَّنَا إِنَّكَ آتَيْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِينَةً وَأَمْوَالاً فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا رَبَّنَا لِيُضِلُّوا عَنْ سَبِيلِكَ؛29 موسی گفت: پروردگارا! تو، فرعون و اشراف وابستة او را در زندگی دنیا، زیور و دارایی دادهای که با آن، مردمان را از راه تو گمراه کنند.»
وابستگی شدید به زرق و برق دنيا، انسان را برده و مطيع خود مىسازد؛ زيرا انسان براى اينكه به زندگى خود، رونق و صفا بخشد، به تنعم و تجمل رو مىآورد و به تدريج با امور و اشیایی که وسيله تنعم و تجمل و يا ابزار قوت و قدرت خويش قرار داده، خو گرفته و شيفتة آن مىشود و رشتههايى نامرئى او را خوار و ذلیل نموده و به زانو در مىآورد. در نتیجه خدا و آخرت را به کلی از یاد میبرد: «يَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِّنَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ؛30 آنان تنها ظاهري از زندگي دنيا را مي‌دانند و از آخرت بي‌خبرند.»
پيامبر اكرم(ص) به ابن مسعود مي‌فرمايد: «اي ابن مسعود! پس از من، اقوامي مي‌آيند كه طعام‌هاي پاكيزه و رنگارنگ را مي‌خورند... و خانه‌ها و كاخ‌هايي بنا مي‌كنند و مساجد را به زيور آلات تزيين مي‌كنند. تمام همت آنان براي دنيا است كه به آن دل بسته و اعتماد كرده‌اند. شرف آنان به درهم‌ها و دينارهاست و تلاش‌شان براي شكم است. آنان بدترين بدها هستند كه فتنه‌ از آنان برمي‌خيزد و به خودشان بر مي‌گردد».31
امام رضا(ع) درباره اين گونه افراد فرموده است: «مال دنيا جمع نمي‌شود مگر با پنج خصلت، بخل بسيار و آرزوهاي دراز و چيرگي آزمندي [برانسان] و ترك صله رحم [و رسيدگي به بستگان تنگ دست] و دنيا پرستي و فراموش كردن آخرت.»32
بنابرآنچه بیان شد، اگر بخواهیم در طول حیات و زندگی چند روزه دنیا گرفتار طغیان و سر کشی، انحطاط اجتماعی، وابستگی اقتصادی، گسترش فحشا و منکرات و پشتکردن به ارزشهای الهی و انسانی نشویم، چارهای نداریم جز اینکه از نعمتها و مواهب الهی به صورت درست و حساب شده استفاده و بهره برداری کنیم و از اسراف، تبذیر و تجملگرایی دوری نماییم.